"ქრონოტოპოსი" - "სამოთხის გასაღები"? (საუბარი დოქტ. ფრანკ ტრემელთან)

სტატია დაიბეჭდა ჟურნალ "ლიბერალის" 2014 წლის აპრილის ბეჭდურ გამოცემაში. http://www.liberali.ge/ge/liberali/articles/118389/

ეს დიალოგი გასული საუკუნის ერთ-ერთი დიდი სწავლულისა და ჰუმანისტის, ალექსეი უხტომსკის მიერ შემოღებული "ქრონოტოპოსის" მნიშვნელობით არის ინსპირირებული. უხტომსკის მიხედვით ადამიანს "თანამოსაუბრე სწყურია", სადაც "მარადიული მოსაუბრენი" ყველასათვის სწორხაზოვანი დროის მიღმა არსებობენ. დოქტორი ფრანკ ტრემელი, ისტორიკოსი, მუშაობს ფილოსოფიური ანტროპოლოგიისა და გლობალური განვითარების საკითხებზე. "ადამიანი ვერ იქნები, - ადამიანად გამუდმებით უნდა იქმნდებოდე" (ალექსეი უხტომსკი)"

მ.ლ.: შენს ერთ-ერთ სტატიაში მოგაქვს ჭავჭავაძის ციტატა - „სხვა შენთვის და შენ სხვისთვის! აი, გზა ცხოვრებისა! აი, ხიდი ცხონებისა! აი, 

გასაღები სამოთხისა!", სადაც აღნიშნავ, რომ …"პიროვნულობის სრულყოფა, როგორც ერის გამოხსნის გზა, მოძ-ველებულ იდეალიზმად აღიქმება“. 

საქართველოში მიმდინარე დისკუსიები ამ „ერის გამოხსნის“ გზას სულ უფრო მეტად გვაშორებს. საზოგადოების ცნობიერება, ისევე როგორც ჩვენი ტერიტორია დანაწევრებულია. ჭავჭავაძისეული „სამოთხის გასაღები“ - სოლიდარობა - ვერც ერთი თემის ირგვლივ საჭირო მასშტაბს ვერ იძენს. ადამიანის ერთ-ერთი ბუნებრივი თვისება - „სხვისთვის კეთება“ - საქართველოს დავიწროებულ საჯარო სივრცეში დამახინჯდა. საქართველო ასახავს გლობალურ მოვლენებს, მაგრამ ჩემი შეკითხვა, რასაკვირველია მხოლოდ საქართველოს დღევანდელობას არ ეხება. სად, რომელ კულტურულ გარემოში უნდა ხდებოდეს პიროვნული სრულყოფა? 

ფ.ტ.: როცა ჭავჭავაძის კულტურის წარმოდგენაზე ვსაუბრობთ, პირველ რიგში უნდა გავაცნობიეროთ, რა არის დროული. ილია ჭავჭავაძის დროინდელი კულტურის ცნება, როგორც ჩანს გაუფერულდა. თუ კულტურა თავდაპირველად უმაღლეს პიროვნულ ღირებულებებს გულისხმობდა, დღეს იგი ყოველდღიურობასთანაა გაიგივებული. დღეს ჩვენ ერთი და იგივე გაცვეთილი ფრაზებით ვსაუბრობთ როგორც მცენარეთა კულტურაზე, ასევე მასების, ჭამის თუ მე-18 მე-19 საუკუნის განათლების კულტურაზე. ზოგიერთ ჩვენს თანამედროვეს კულტურის ცნებასთან საბოლოო გამომშვიდობებაც კი უპრიანად მიაჩნია, როგორც ეს დავოსში 85 წლის მარტინ ჰაიდეგერს მიაჩნდა. მან კულტურის საპირისპიროდ მაშინდელი თავისი ოპონენტის ერნსტ კასიერთან დისკუსიაში "არსებობა სიკვდილისთვის“ („ზაინ ცუმ თოდ“) გამოაცხადა.

დღევანდელი ლინეარული, "წინსვლის ცნობიერებით" შეპყრობილი წარმოდგენების გამო რთულდება ილია ჭავჭავაძის თავდაპირველ იდეებთან ჩაჭიდება. ლინეალურ-ქრონოლოგიური დრო და მითიური დრო ერთმანეთისაგან გამიჯნულია და აქ იკარგება შემოქმედებითობისათვის საჭირო თავისუფლება. საჭიროა ის ახალი აზროვნება, რომელიც ადამიანს სხვადასხვა დროების აწმყოში გაცნობიერებულ აღქმის უნარს აღმოაჩენინებს. ეს ნაწილობრივ ჯერჯერობით მხოლოდ ხელოვნებაში განხორციელდა. პოსტმოდერნისტული კულტურა უნდა განვიხილოთ, როგორც სხვადასხვა დროების "ხმის გაწყობა", შემოქმედებითი "დროისგან გათავისუფლება" და არა შინაარსდაცლილი სიმულტანობა (ჟან გებსნერი). ამდენად საჭიროა აწმყოში გავიაზროთ მითი დაგვიანებით მოსული ქართველების შესახებ, რომლის მიხედვითაც ისინი თავიანთი პოლიფონიური სიმღერით ღვთის სასუფეველში ხვდებიან.

მ.ლ.: ვფიქრობ, ბოლო ფრაზა განსაკუთრებით საინტერესოა გებსნერის და ქართულიპოლიფონიის ურთიერთმიმართებისა და ყველასათვის ცნობილი ქართული მითის, დედამიწაზე მიწების დანაწილების შესახებ. ალბათ გებსნერის ნააზრევი დროის შესახებ, მისი „ინტეგრალური აზროვნება“ სწორედ ერთ-ერთი მეთოდია 21-ე საუკუნის ადამიანისათვის. მე მგონი, გებსნერის „გამოთავისუფლებული დრო“ არც საქართველოშია პოპულარული და იმედი მაქვს მომავალში ამაზე საუბარს გავაგრძელებთ.   საქართველოში მიმდინარე დისკუსიებშიც ერთ-ერთი თემა სწორედ"ქართველების დაგვიანებაა". მხოლოდ იქ ეს უარყოფითი კონტექსტით არის გაგებული, რაც სხვა მიზეზებთან ერთად საზოგადოების ნიჰილიზმს იწვევს. ამას რასაკვირველია ბევრი მიზეზი გააჩნია და გარკვეულწილად მართებული მიზეზებიც, მაგრამ ალბათ სწორედ ისეთი "პოზიტიური შემობრუნებებია"საინტერესო, როგორსაც შენ გულისხმობ. მიუხედავად ყველა იმ სირთულისა, რაც საქართველოს აქვს, ამ "დაგვიანებულობით" მას პირველობის დიდი შანსიც გააჩნია, თუ ის შეძლებს, როგორც ფილოსოფოსი იტყოდა, ამ ახალ აზროვნებაში "ჩავარდნას". ვფიქრობ, ეს რაიმე ფუყე ოცნება კი არ არის, არამედ სწორედ ჩვენი პლანეტის დღევანდელობის გამოწვევაა. და რა პარადოქსადაც არ უნდა ჟღერდეს, თუ ასეთი შესაძლებლობა არსებობს, ეს პირველ რიგში საქართველოშია შესაძლებელი. ახლა ჩვენი საუბარი გავაგრძელოთ, - როდესაც აწმყოში გააზრებაზე საუბრობ, სად შეგვიძლია ჩვენ "დროის გათავისუფლება", რომელიც კულტურას, ყოფას, ე.ი. მის წარსულს, აწმყოსა და მომავალს ერთადროულად დაგვანახებდა? ეს იდეა, რომელიც გებსნერის გარდა სხვა მეცნიერებსაც საინტერესოდ აქვთ გააზრებული დღემდე "ხელუხლებელია". მას ხომ ფორმირება სჭირდება?

ფ.ტ.: ბერძნული სიტყვა ტოპოსი სივრცესა და თემას აღნიშნავს. კოსმიური დროის მარადიულობა, ისტორიული დრო და ინდივიდუალურად განცდილი დრო ინდუსტრიალიზაციის შემდგომ, მოდერნიზმში ერთმანეთისაგან დაცალკევდნენ. სწორხაზოვანი დროის საპირისპიროდ, კულტურა არის ის მოპოვებული სივრცე, რომელიც ახლიდან გარითმვას საჭიროებს. ფორმების კონტური გაწონასწორებული მოქმედებებით უნდა იყოს შენარჩუნებული. კულტურა არის პროცესი, რომელიც მნიშვნელოვნად აღქმას ემსახურება, რომელიც ტაქტის შეგრძნებაზე და საარსებო ატმოსფეროს შევსებაზეა დამოკიდებული. „აჩქარებულ უძრაობაში“ (Paul Virilio) აღარ არსებობენ განცდილი ფიგურები, არც სახეები და ამდენად არც შეხვედრები. დედამიწის თითოეული ინდივიდი საკუთარი თემით სამყაროს შუაგულს წარმოადგენს.

 მ.ლ.: რომელიმე ინდივიდისთვის, როგორც შენ ამბობ, „სამყაროს შუაგული“ ადგილის მიჩენა არაფერს გვაძლევს, რაც არ უნდა ლამაზი იყოს ეს ადგილი, თუ არ არის სოლიდარობა, თანაც ისეთი, რომელიც რაიმე დაჯგუფების საზღვრებს თავს დააღწევდა და გაზიარებული იქნებოდა. თუ ხელოვანი თავისი შემოქმედებით მიგვანიშნებს ახალ საზღვრებზე და აზროვნებაზე, მისი კულტურული გარემო, სწორედ ის ადგილი, რისგანაც ის თავის დაღწევას ცდილობს, იმდენად ჰომოგენური უნდა იყოს, რომ მისმა „კულტურიდან გასვლამ“ სოციუმში ახალი თვისობრიობების უკან შემოტანა შეძლოს. აქ ალბათ კვლავ მეცნიერებისა და განათლების პედაგოგიურ როლსა და უნარზე უნდა ვისაუბროთ, რასაც ზემოთხსენებული გებსნერი „ინტეგრალურ აზროვნებას“ უწოდებს.

ფ.ტ.:დიალოგი, სადაც სხვების თემაც წარმოჩინდებოდა, დღესდღეობით ახალ სივრცობრივ დროს, "ქრონოტოპოსს“ (ა.უხტომსკი) მოითხოვს. აქ თანამედროვე სინქრონული ინტერაქტიული ტექნოლოგიები ისე უნდა გამოიყენებოდეს, რომ თითოეულმა ჩვენგანმა სამყაროს შვილად იგრძნოს თავი. აჩქარებული გლობალური ელექტრონული კომუნიკაცია ხშირად არ ემთხვევა ბიოლოგიურ რიტმებს. ილიასეული „სამოთხის გასაღები", საყოველთაო ადამიანური ეკოლოგია და მისი შესატყვისი პოლიტიკური პრაქტიკაა.

მ.ლ.: პოლიტიკური პრაქტიკა, რასაც შენ ახსენებ, დღემდე ამ აზროვნების სამსახურში არ ჩამდგარა, ამიტომ ალბათ საზოგადოებამ თავად უნდა სცადოს ასეთ გზაზე დადგომა. დღეისთვის საამისოდ საკმარისადაა შემოთავაზებული ბევრი საინტერესო პრაქტიკული მოდელი, ცოდნა, თეორიული საფუძვლები. თუნდაც შენ მიერ ნახსენები ალექსეი უხტომსკი თვალსაწიერის გაზრდისათვის უაღრესად მნიშვნელოვანია და მას უკვე თითქმის 100 წელია ვიცნობთ. ერთ-ერთი ასეთი შემოთავაზება ჩვენი თანამედროვე ფილოსოფოს გივი მარგველაშვილისგანაც არის ასათვისებელი: ადამიანი, როგორც - ბიბლიო-ბიოლოგიური არსება. ბიოლოგიაზე მინიშნებით, ჩემი აზრით, სწორედ სოციუმში ადამიანსა და პარლამენტს, ადამიანსა და საზოგადოებას შორის სათანადო პრაქტიკულ ქმედებაზეა ხაზგასმა. ნებისმიერი შედარება ბიოლოგიურ სამყაროსთან, ჭიანჭველები, მგლები თუ სხვ. კარგად გვიჩვენებს სწორედ ამ პრაქტიკულ-ორგანიზაციულ მოდელს. ამ ყველაფრის ერთად გააზრება, თუნდაც მათი გაცნობა, ალბათ დიდი ნაბიჯი იქნება ცნობიერების გაფართოებისათვის. ხელოვნებაში ამის ბევრი მაგალითის მოტანა შეიძლება, მაგრამ ალბათ ცალკე დარჩენილი მეცნიერების გამო ის საზოგადოების ცნობიერების ნიშნულამდე ვერ აღწევს. ეს დღევანდელი დასავლური მეცნიერებების მთავარი პრობლემაა.

ფ.ტ.:დროის ახალი სივრცე მხოლოდ შემოქმედებით წამსა და ჩვეულებათა შორის შეიძლება ჩამოყალიბდეს, რომელიც რაციონალური წინსვლის ცნობიერების საპირისპიროდ, თუმცა ასევე მითოლოგიურ მარადჟამობასთან მიმართებაში, ტრადიციის გაცნობიერებული რეაბილიტაციით ჩნდება. ტრადიცია გამუდმებული ძალისხმევაა გამყარებისა და გაზიარების მოდუსით. მხოლოდ ასეა შესაძლებელი ახალ სივრცობრივ დროში სოციალური სხეულების ფორმირება, რომელთა ძარღვებში სიყვარულის ენა ფეთქავს.

მასალის გაშიფვრისათვის მადლობას ვუხდი მაია რაზმაძეს