შრომა და ენთუზიაზმი

შრომა და ენთუზიაზმი

ფრანკ ტრემელი

კავკასიის ადგილი ადამიანური აზროვნების ისტორიაში
„ყველაფერი, რასაც სითბოთი და ენთუზიაზმით ვეკიდებით, ერთგვარი სიყვარულია“

ვილჰელმ ფონ ჰუმბოლდტი


„პუშკინის, ლერმონტოვისა და ტოლსტოის დროიდან მოყოლებული, კავკასიის მთები უღრანი ტყეებისა და წინააღმდეგობების სიმბოლოს წარმოადგენდნენ. ეს იყო რეგიონი, შინაგანი თავისუფლებით აღსავსე ადამიანებით, რომლებიც პოლიტიკურ ზეწოლას განიცდიდნენ. სადაც ერები და კულტურები უდიდესი შემწყნარებლობით გამოირჩეოდნენ, მაგრამ მთავრობები და სახელისუფლებო ორგანოები ხელოვნურ განხეთქილებებს ქმნიდნენ. რეგიონი, სადაც მწყემსებისათვის 5000 მეტრი სიმაღლის მთები დაბრკოლებას არ წარმოადგენდნენ და სადაც მმართველები გალავნებს აგებდნენ, რომელთა გადალახვასაც კაციშვილი ვერ ახერხებდა.“

მიხეილ სააკაშვილი

2010 წლის 23 სექტემბერს საქართველოს სახელმწიფოს პრეზიდენტმა მიხეილ სააკაშვილმა ნიუ იორკში, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის 65-ე პლენუმზე, შთამბეჭდავი სიტყვა წარმოთქვა, სადაც მან ხაზი გაუსვა იმას, რომ კავკასიის რეგიონი გზაგასაყარზე მდებარეობს. მოკლედ რომ ვთქვათ, საქმე ეხება ადამიანური აზროვნების ისტორიაში საქართველოს ადგილის განსაზღვრას. მიხეილ სააკაშვილისათვის საქართველოში არსებული დღევანდელი სიტუაცია „გულებისა და აზროვნების რევოლუციის“ შედეგადაა განპირობებული. სანამ შესაძლებელი იქნება იმის გარკვევა, თუ რა იმალება ამ ფორმულირების უკან, უნდა გაეცეს პასუხი ერთ ძირითად კითხვას: რა არის აზროვნების ისტორია, უფრო სწორად, რისი უნარი შესწევს მას? ამ კითხვას, 1960-იან წლებში, ფრანგმა ეკონომისტმა ჟან ფურასტიემ შემდეგი პასუხი გასცა:
„ის შეიძლება იყოს ადამიანების დიდი და პატარა მეტნაკლებად დინამიკური ჯგუფების მიერ აღიარებული და ჭეშმარიტებად აღქმული წარმოდგენების აღნიშვნა. თავდაპირველად უნდა დადგინდეს ცალკეულ იდეებს შორის კავშირი. შემდეგ უნდა განისაზღვროს დამოკიდებულება იდეებსა და იმ ადამიანების კონკრეტულ სიტუაციებს შორის, რომელთა მიერაც მოხდა მათი აქცეპტირება. და ბოლოს, ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანი, ის გახლავთ ამ იდეების გავლენა ადამიანების ყოველდღიურ ცხოვრებასა და მათ ევოლუციაზე.“ (Fourastié 1966, 277)
არსებობს მცირე რაოდენობის, უმეტესად გაუცნობიერებელი წარმოდგენები, რომელთა მიხედვითაც ადამიანები თავიანთ ქცევას წარმართავენ. „იდეებს ხშირად განიცდიან, შეიგრძნობენ, და ბევრი მათ წინასწარ ითვალისწინებს დიფუზიური, ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბებელი მდგომარეობის დროს“. „ისინი ასეთი განუსაზღვრელი ფორმით არავითარ შემთხვევაში არ წარმოიქმნებიან მეცნიერებაში, არამედ ჯერ განწყობებში, მიდრეკილებებში, გემოვნებასა და მოდაში იჩენენ თავს.“ (მეგრელიძე 1973, 326) ისტორიაში გამოჩენელი პიროვნებები და ცივილიზაციები განსხვავებულად ავლენენ თავს, გულისა და გონების ამგვარი თავისებური სოციალური შენადნობების მეშვეობით.
„ამგვარ ისტორიაში“, ამბობს ფურასტიე, „1830-სა და 1985 წელს (შეიძლება ასევე 1750-სა და 1985 წელს შორის არსებული პერიოდიც) შორის არსებული პერიოდი ევროპაში ეკონომიკური ფაზის სახეს იღებს.“ (ebd. . 278)
საქმე ეხება ეპოქას, სადაც ადამიანი, მიმართავს რა საკუთარ აზროვნებას ეკონომიკური და ტექნიკური განვითარებისაკენ ეკონომიკისაგან განსხვავებულ ღირებულებებს აღმოაჩენს. საქმე ეხება ზოგადად უმძლავრეს მენტალურ რევოლუციას, რომლის დროსაც კაცობრიობა შრომის გზით, ადამიანის ვეგეტატიურ მოთხოვნილებებს უბრუნდება. ამაში მდგომარეობს კაპიტალიზმის ყველაზე ღრმა აზრი: „ის პირველად პროცედურებს აყენებს საზოგადოების სათავეში“ (Jouvenel 1971, 71). ანტიკურ და აღმოსავლურ მაღალგანვითარებულ კულტურებში, თვით ევროპული ფეოდალიზმის დროსაც კი, შრომის იდეას ფასი არ ჰქონდა. ეკონომიკის ეპოქაში კი ქრება ძველი დროის გადმონაშთი განსხვავება მშრომელ და უმუშევარ ადამიანს შორის. Dა ბოლოს ამ განვითარების დედააზრი თავის გამოხატულებას „სამუშაო და არასამუშაო დროის“ შეპირისპირებაში ჰპოვებს.( Jouvenel 1971, 72) კაცობრიობის ერთობლივი მოქმედებები, როგორც ჩანს, კულტურასა და შრომას შორის დაპირისპირებას გაამძაფრებს და აფეთქებამდე მიგვიყვანს.
აზროვნების მსოფლიო ისტორიის პარადოქსებს განეკუთვნება ისიც, რომ სწორედ აღმოსავლეთის ე.წ. სოციალისტურ საზოგადოებებში, რომლებიც საკუთარ თავს მუშათა კლასის დიქტატორებად მოიაზრებდნენ, შრომის ფასი ნულამდე დაეცა. თუ 1985 წელს ფურასტიე დასავლეთევროპულ სამყაროში ეკონომიკის დასასრულად მიიჩნევს, სწორედ ამ პერიოდში, რუსეთში პირველად ხდება საზოგადოების მიერ ეკონომიკის - როგორც ცივილიზაციის ამოცანის გააზრება. თუმცა ამ მიმართულებით ინტერკულტურული დებატები მანამდეც იყო, ასე მაგალითად 1905 წელს პირველი რევოლუციის შემდეგ (Vechi 1909), 1922 წელს სამოქალაქო ომის შემდეგ (Nikolaj Bucharin, Nikolai D. Kondratjew, Isaak Iljitsch Rubin და ა.შ.) და 1956 წელს ცივი ომის დასასრულს, (Evsej Liberman), მაგრამ რუსეთის ისტორიისათვის დამახასიათებელი ძალაუფლებისა და შრომის დიალექტიკის რღვევა მაინც არ მომხდარა. ამის საპირისპიროდ საქართველოში სოციალდემოკრატებმა (მესამე დასი) ნოე ჟორდანიას (1868-1953) ხელმძღვანელობით ადრევე შეაქციეს ზურგი „ღირებულებათა კანონის“ ულტრამემარცხენე, აზიურ-დესპოტურ ანულირებას. ისინი თვლიდნენ, რომ „ეკონომიკური წინსვლა, საზოგადოების განვითარებისათვის უმნიშვნელოვანესი პირობა“(Gურული 1997, 45) უნდა ყოფილიყო. ეს დასავლეთევროპული ძირითადი ორიენტაცია დღემდე განასხვავებს ამ პატარა ქვეყანას დიდ აზიურ სივრცეში, ახლო აღმოსავლეთისა და აღმოსავლეთ ევროპისაგან. და როგორც ჯერ კიდევ სოციალდემოკრატებმა „მთლიანად აღმოსავლეთ ევროპისა და აზიისათვის“ (Kautsky 1920) შექმნეს მოდელი, ისე საქართველოში თანამედროვე მენტალურ რევოლუციას, პრიციპში, ფართო მნიშვნელობა შეიძლებოდა ჰქონოდა.
გარკვეული თვალსაზრისით შეიძლება კითხვის ნიშნის ქვეშ დავაყენოთ ის ფაქტი, რომ რუსეთში პერესტროიკის საშუალებით სოციოეკონომიკური და კულტურული პრაქტიკის ტრანსფორმაცია მოხერხდა. გარეშეეკონომიკური ძალაუფლება, რომელიც ოდითგანვე მოიცავდა აზიის იმპერიების რედისტრიბუციულ ეკონომიკებს, ისევ და ისევ იკიდებს ფეხს, რაც თანამედროვე შრომით წარმატებაზე ორიენტირებული საზოგადოების ნაცვლად გეოპოლიტიკურ კოლონიზაციას ნიშნავს.
მიუხედავად ამისა, 1985 წლიდან მოიხაზა აზროვნების ტრაექტორია, რომლის შეწყვეტაც შეუძლებელია და რომელიც ქართული ცნობიერების რევოლუციით გრძელდება. აქედან გამომდინარე ვეთანხმებით საქართველს პრეზიდენტს, როდესაც ის ამბობს, რომ პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური რეფორმების ქართულ ლაბორატორიას არამხოლოდ კავკასიის ერთიანი რეგიონისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება. ეკონომიკა სამართლებრივ სახელმწიფოებრიობასა და მერიტოკრატიასთან ერთად, ,,აღდგენილი რევოლუციის“ (Habermas 1990) პირობებში, ყოფილი საბჭოთა კავშირის სივრცეში ცენტრალურ ამოცანად იქცევა. ელემენტარული საარსებო მოთხოვნილებებისადმი მიბრუნება, ერთი აღმოსავლურ-დასავლური სამყაროს დაპირისპირების შედეგად ჩამოყალიბებული რეგიონის პირობებში, თავისთავად ისეთი სიახლეა, რომლის სათანადოდ ვერშეფასება არ შეიძლება. ეფექტური შრომა, საქონელწარმოება და თანამედროვე სატრანსპორტო საშუალებები არა თვითმიზანს, არამედ აზროვნების ტრანსფორმაციის გამოხატვის საშუალებას წარმოადგენენ. ეკონომიკაში ჩადებულია ცივილიზირების პროცესის ლოგიკა, რომელსაც კულტურულ-პოლიტიკური განვითარება შეიძლებოდა მოყოლოდა.
კავკასიის ერებისა და ხალხების რეგიონად ფორმირება ამგვარი გლობალური რაციონალურობის კონტექსტში, პირველ რიგში საპასუხისმგებლო კულტურული ამოცანაა. პოლიტიკა XXI საუკუნეში უპირველეს ყოვლისა კულტურული ე.წ. „მენტალური პოლიტიკის“ (Lepenies 1997, 38ფ.) სახეს იძენს. რა სახის კულტურული პირობები უნდა იყოს შექმნილი, რომლის დროსაც ეკონომიკა თავისი ცივილიზატურული ამოცანის განხორციელებას შეძლებს? ბოლო წლებში მეცნიერები ისევ დაუბრუნდნენ კულტურისა და ეკონომიკური განვითარების ურთიერთდამოკიდებულებას (Huntington/Harrison 2000).
პრეზიდენტმა სააკაშვილმა თავის სიტყვაში სამართლიანად მიუთითა იმაზე, რომ მოდერნიზება თავისუფლების გარეშე ვერ შექმნის ეკონომიკის მდგრადი დივერსიფიკაციისა და განვითარების საფუძველს. ანუ კულტურის, თავისუფლებისა და ეკონომიკის ურთიერთდამოკიდებულების, როგორც მინიმუმ, აღნიშვნა მაინც ხდება. აქედან გამომდინარე ისმის კითხვა, კულტურის განვითარება მისი კონდიციონალური დანიშნულების საფუძველზე ხდება? იქნებ ის ფუნქციურ ასპექტთან ერთად სპონტანურ მომენტსაც შეიცავს, რომელიც ცალკეული ინდივიდებისა თუ ერების განსაზღვრული მიზნის არმქონე თვითგამოვლინებით აღწევს განვითარების უმაღლეს მწვერვალს? კულტურული ფენომენების ტექნიკურ და ეკონომიკურ სიდიდეებამდე დაყვანა არ შეიძლება. ისინი უპირველეს ყოვლისა წარმოადგენენ სიმბოლოებს, „რაღაც სულიერის, თანადროული ისტორიის გარკვეული მონაკვეთის „სულის“ განუმეორებელ, ზოგადი განვითარების მიზნის არმქონე, თვითმყოფად გამომხატველობით ქმნილებებს, რომელთა ერთმანეთთან შედარება არ შეიძლება და რომლებიც სამყაროში მათ საკუთარ ადგილს უმკვიდრებენ.“ (Alfred Weber 1951, 90) ამ თემაზე ცხარე დისკუსია იყო გამართული გერმანულ კულტურისა და ისტორიის სოციოლოგიაში. საქმე ეხებოდა არა მხოლოდ „ეკონომიკის ესთეტიკასა და მსოფლიო რელიგიებს“ (Max Weber 1920, 1988) არამედ „კულტურის პრობლემას კაპიტალიზმის ეპოქაში“ (Alfred Weber 1911/12, 2000). ვინაიდან კულტურა ცივილიზაციის პროცესის წინაპირობად ითვლება, სამართლიანი იქნება, თუ მისი ფუნქციონალურობის განხილვა მოხდება. ის ამ თვალსაზრისით ხასიათდება თავისი კონკრეტული გამოხატულებების მრავალფეროვნებით, რომელთაგან უპირველესი ტრადიციაა და მისი შეთანხმება მოდერნიზების უნივერსალურ პროცესთან დღესდღეობით დისკუსიის საგანს წარმოადგენს. კულტურის სწორედ ასეთი პოეტური ხედვა გამოარჩევს მიხეილ სააკაშვილის სიტყვას. მის მიმართვაში კულტურას, თუმცა განათლების, ცივილიზებული საზოგადოებისა და ენერგომეურნეობის გვერდით, კავკასიის რეგიონალურ ფორმირებაში ცენტრალური ადგილი ეთმობა. თავისუფლებისა და შემწყნარებლობის კულტურა კი შემდეგ ისტორიულ და ეთნოლოგიურ ფენომენად წარმოჩინდება. მიხეილ სააკაშვილი უპირველეს ყოვლისა ლიბერალი მოაზროვნეა. რეგიონალური ინტეგრაციის საშუალებას წარმოადგენს ეკონომიკა, რომლის დერივატს თვით კულტურა განეკუთვნება. ეკონომიკა და ტექნიკა სავარაუდოდ ნეიტრალური მედიასაშუალებებია, რომლებიც ნაკლებად წარმოაჩენენ ეთიკურ და კომუნიკაციურ პრობლემებს. ეს, საერთო ჯამში, ტრადიციებით მდიდარი პოზიციაა, მაგრამ არის კი ის გლობალურ ერაში საკმარისი წარმოდგენა საკუთარ თავზე?
„ვარდების რევოლუცია“ (2003), რომელიც ყველა დანარჩენი პოლიტიკური რევოლუციების მსგავსი გახლავთ, თავდაპირველად იყო ელიტური უნივერსალური ცირკულაციის ნაწილი. მას შემდეგ რაც „თეთრი მელას“ გარშემო შეგროვილმა ძველმა ნომენკლატურულმა ინტელიგენციამ თავი „არისტოკრატიის სასაფლაოზე“ ამოყო, ახალმა „სათადარიგო ელიტამ“ დაგვიანებული ლიბერალური ტრანსფორმაცია დაიწყო და ქართული პატივმოყვარეობა გლობალური რაციონალურობის სამსჯავროზე გაიტანა. ერთადერთი და განუმეორებელი სიმბოლოები ახლა უკვე შედარებითი გახდა. რაც აქამდე ვერავინ შეძლო, სწორედ ის მოახერხა ახალი პრეზიდენტის გარშემო შეკრებილმა გვარდიამ, საქართველო დაემორჩილა ეკონომიკური გონის საერთაშორისო ლოგიკას და მას შემდეგ, თანამედროვე, შრომით წარმატებაზე ორიენტირებული საზოგადოებად ყალიბდება. მაგრამ ნუთუ მართლა დაიპყრო ამ რევოლუციამ ადამიანთა გულები, როგორც ეს მიხეილ სააკაშვილმა თავის სიტყვაში აღნიშნა. ახალი ლიბერალიზმი განეკუთვნება „მოძღვრებას ქცევის შესახებ“ (Helmut Lethen ნ 194). ის ახდენს ადამიანის შინაგანი სამყაროს დისტანცირებას და ამ გზით განაპირობებს მის შრომისუნარიანობას. „გაუცხოების მიერ თავისუფლების დაბადება“ (Arnold Gehlen 1983, 366ფფ.) შეიძლება სავალალო შედეგით დამთავრდეს და მას ცნობიერების ისტორიის მკვდრად შობა მოჰყვეს, თუ ბებიაქალი ვერ მოახერხებს ბავშვის გულისცემის აღდგენას. სწორედ იმას, რაც მასების მიერ კეთილდღეობის მოდელად იქნა აღქმული, რასაც მხარს უჭერდნენ და შეწყნარებით ეკიდებოდნენ, ემუქრება მარტოოდენ „დისტანციის პათოსით“ (Nietzsche) შემოფარგვლა. კულტურა არ გახლავთ მხოლოდ მერიტოკრატია, არც ინდივიდუალური შრომისუნარიანობის ცივილიზატორული დიფერენცირება. ეს რაციონალური და ინსტრუმენტული ფუნქცია კულტურის ტექნოლოგიურ პერიფერიას ეკუთვნის. წარმოდგენითი და შემოქმედებითი ფენომენები, რომლებიც სიმბოლოებით გამოიხატება, კულტურის ცენტრს, მის სულს ქმნიან. „ამ თვალსაზრისით კულტურა გახლავთ კრეატიული რეაქცია ადამიანების მოთხოვნილებებზე, ემოციებსა და სხვა პრობლემებზე. რეაქცია, რომელიც ამ თავდაპირველ მოტივაციას (ნაწილობრივ მაინც) დათრგუნავს, რათა იქცეს თვითნებურ აქციად, შემოქმედებით აქტად. ამასობაში ის იძენს თვითღირებულებას დ ა როგორც ავტორს, ისე რეციპიენტს საკუთარი თავის რეალიზების უნარს ანიჭებს.“ (Bystřina 1992,260) კულტურა, ყოველი კონკრეტული ისტორიული გამოვლინების სახით, მუდმივად არის ქმნადობისა და ობიექტივაციის, ქარიზმისა და რაციონალურობის ინტეგრალი. ის ერთდროულად წყალობაც არის და მიღწევაც.

კულტურის ყველაზე ღრმა წყარო ენთუზიაზმია, „უფლისმიერის განვრცობა“ ადამიანზე. ლიბერალიზმმა თავისი ტრიუმფალური სვლა ენთუზიასტური სოციალური რელიგიიდან დაიწყო და ექსპრესიულöინდივიდუალიზმამდე მივიდა. როდესაც ამ მოძრაობის სულის ჩამდგმელს იგივე ბიურგერს, სუნთქვა შეეკრა, მან სწორედ მაშინ ჰპოვა გამოხატულება „მსოფლიო პროზაში“ ეკონომიკური ბიურგერის ანუ ბურჟუას სახით. „სიტყვა ენთუზიაზმი ისეთივე ძველია, როგორც კაცობრიობა“ (Fourastié 1964, 54), მაშინ როცა „სიტყვა შრომა მხოლოდ რამდენიმე ასეული წლის წინ შეიქმნა“ (ebd. 53). ქართულ პირობების გათვალისწინებით, განსხვავება კულტურასა და ცივილიზაციას შორის, უფრო და უფრო იზრდება აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ცნობიერების ისტორიის მიერ განპირობებული მდგომარეობის საფუძველზე. აზროვნების ისტორიის შუალედურ, ბინდითმოცულ ზონაში მოხვედრის შიში, დასავლეთზე ორიენტირებულ რეფორმატორებს აძლევთ იმის საბაბს, რომ უფრო და უფრო ძლიერი დარტყმები მიაყენონ აღმოსავლეთის მემკვიდრეობას. ასე რომ, მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ მიმართულ სექსუალურ-პოლიტიკურ კამპანიებს თუმცა შეეძლოთ რელიგიური ობსკურანტიზმის სახე გამოეაშკარავებინათ, მაგრამ საკითხავია შესწევდათ კი მათ ძალა იმისა, რომ საკუთარი კულტურული პროდუქტიულობის წყაროები გაეხსნათ. სწორედ ნახევრად პერიფერიული, კოლონიზირებული რეგიონის პირობებში ენთუზიაზმი, ტიმოთურ მოთხოვნილებებთან ერთად, წარმოადგენს „რეფლექსური მოდერნიზებისაგან“ (Darcy Ribeiro 1983, 281ფ.) თავდაცვისათვის საჭირო უძლიერეს ენერგიას. ჩვენ მხოლოდ ისღა დაგვრჩენია ვიფიქროთ, რომ კულტურა თავისებური ქმნილებაა, რომელიც ნებისმიერ დაჟინებულ მზერასა და თავდასხმას ელტვის. დღემდე განხორციელებული მისი ინსტრუმენტალიზების ყველა მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. მისი შინაარსი არც რელიგიითა და არც ეკონომიკური ან ტექნოლოგიური რაციონალურობით არ ამოიწურება. და თუ გვინდა ვიცოდეთ, რანაირად იქმნება ის, ხელოვნების მუშაკებს ვკითხოთ, რომლებიც ჩვენ ისევ და ისევ შემოქმედებითი აქტის ღვთაებრიობაზე მიგვითითებენ.
„გულებისა და აზროვნების რევოლუცია” შედეგიანი ვერ იქნება, თუ ის არ გაითვალიწინებს კულტურის თავნება „ლოგიკას”. ეს „ლოგიკა“ დაფუძნებულია ენთუზიაზმზე, რომელიც შრომასაც კი ახალ შემოქმედებით საზრისს აძლევს. საქართველოს მსოფლიო ეკონომიკაში ინტეგრაციისათვის საჭიროა ისეთი კულტურული პოლიტიკა, რომელიც მხოლოდ ადაპტაციის უნარის მქონე ცივილიზატორულ მექანიზმებს არ დაამონტაჟებს. შრომითი დისციპლინის, დროის ეკონომიკისა და თავდაჭერილობის ხელშეწყობისას არ შეიძლება კულტურის სული. „განსხვავებული სიტყვებით რომ ვთქვათ, ადამიანური ქმედებების მხოლოდ ნაწილის კი არა, არამედ მათი სინთეზის გაჯერება ხდება ენთუზიაზმით.“ (Fourastié 1964, 55) აქამდე ქართული ინტელიგენცია არავითარ ძალღონეს არ ხმარობდა იმისათვის, რომ მენტალურად მოემზადებინა ამგვარი რევოლუცია. ძველი ინტელიგენცია ტრადიციებისაკენ გაქცევით შველის თავს, ახალი ინტელექტუალები კი მსოფლიო ბაზარზე ოცნებობენ. ისინი უფრო და უფრო შორდებიან დიმიტრი უზნაძის, კონსტანტინე მეგრელიძისა და გერონტი ქიქოძის მოთხოვნებსა და მიღწევებს. თანამედროვე კულტურული პოლიტიკის არარსებობა შეიცავს გაუთვალისწინებელ საშიშროებას თვით ეკონომიკური განვითარებისათვის. დღემდე რეფორმების ეკონომიკური წარმატება ეფუძნება უცხოურ ინვესტიციებს, რომელთათვისაც მიმზიდველი კლიმატია შექმნილი. იმისათვის რომ საქართველო აზროვნების ისტორიის მაგიერ ეკონომიკურ ეპოქაში არ ჩარჩეს, საჭიროა „Cultural Freedom (Liberty) Act“ , 1 , რაც განაპირობებს ადამიანის პირადი იდენტურობის შესაქმნელად საჭირო პროდუქტიულ ძალას. ამ თვალსაზრისით კულტურული პოლიტიკა მხოლოდ თავდაცვითი კი არა, არამედ საზოგადოებრივი პოლიტიკა იქნებოდა, რომელიც ეკონომიკური განვითარების აშკარა შეცდომებს შეასწორებდა. თუ „მრავალეროვნი მთიანეთი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ქარტიის ცნობილი 52-ე პარაგრაფის თანახმად, ერთ რეგიონად უნდა ჩამოყალიბდეს, რეგიონალური პოლიტიკა არა მარტო „გლობალურ რაციონალურ მოთხოვნებს“ უნდა აკმაყოფილებდეს, არამედ საჭიროა რომ მან ღრმად გაიდგას „თავისი ფესვები კაცობრიობის სიღრმისეულ ფენებსა და ნიადაგში“. ჩვენ კი ისღა დაგვრჩენია დაველოდოთ და ვნახოთ, შეძლებს კი ქართული პოლიტიკა ასეთი დიდი ენთუზიაზმის მობილიზებას, რათა საქართველო აზროვნების ისტორიის ახალ საფეხურზე გადაიყვანოს.


-------------------------

1) 2009 წლის ოქტომბერში პრეზიდენტმა სააკაშვილმა გამოაცხადა კანონი თავისუფალი ეკონომიკის შესახებ, რომლის მიხედვითაც საქართველოს უცხოელი ინვესტორებისათვის უფრო მიმზიდველი უნდა გამხდარიყო.

ლიტერატურა:
Bystřina, Ivan: Synthetische Theorie der Kulturevolution, in: Landsch, Marlene/Karnowski, Heiko/ Bystřina, Ivan (Hrsg.): Kulturevolution. Fallstudien und Synthesen, Peter Lang, Frankfurt am Main/Berlin/Bern/New York/Paris/Wien 1992.
Fourastié, Jean: Die große Metamorphose des 20. Jahrhunderts, Econ-Verlag, Düsseldorf und Wien 1964.
Fourastié, Jean: Die 40.000 Stunden. Aufgaben und Chancen der menschlichen Evolution, Econ-Verlag, Düsseldorf und Wien 1966.
Gehlen, Arnold: Über die Geburt der Freiheit aus der Entfremdung, in: Ders.: Philosophische Anthropologie und Handlungslehre, Arnold Gehlen Gesamtausgabe, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1983.
Guruli, Wachtang: Die westeuropäische Orientierung der georgischen Sozialdemokratie (1892-1904), in: GEORGICA. Zeitschrift für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens, Heft 20, Jahrgang 1997,Universitätsverlag Konstanz, Konstanz 1997.
Habermas, Jürgen: Die nachholende Revolution. Kleine politische Schriften VII, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1990.
Harrison, Lawrence E./Huntington, Samuel P. (Hrsg.): Streit um Werte. Wie Kulturen den Fortschritt prägen, Europa Verlag, Hamburg 2002.
Jouvenel, Bertrand de: Jenseits der Leistungsgesellschaft. Elemente sozialer Planung und Vorausschau, Rombach, Freiburg 1968.
Kautsky, Karl: Aufgaben und Aussichten des Sozialismus in Georgien, Artikel 18.10.192o Tbilissi, Manuskript im Nachlass Kautsky, A 90.
Lepenies, Wolf: Benimm und Erkenntnis, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1997.
Lethen, Helmut: Verhaltenslehren der Kälte. Lebensversuche zwischen den Kriegen, Frankfurt am Main 1994
Megrelidze, Konstantin: Grundprobleme der Soziologie des Denkens [Основные проблемы социологии мышления ,1935], Mezniereba, Tbilissi 1973.
Ribeiro, Darcy: Der zivilisatorische Prozess [Anhang: Heinz Rudolf Sonntag: Gespräch mit Darcy Ribeiro], Suhrkamp, Frankfurt am Main 1983.
Sombart, Nicolaus: Krise und Planung. Studien zur Entwicklungsgeschichte des menschlichen Selbstverständnisses in der globalen Ära, Europa Verlag, Wien/Frankfurt/Zürich 1965.
Weber, Alfred: Prinzipien der Kultursoziologie, Piper, München 1951.
Weber, Alfred: Kulturprobleme im Zeitalter des Kapitalismus [Vorlesung 1910/11], in: Ders.: Schriften zur Kultur- und Geschichtssoziologie (1906-1958), Alfred Weber-Gesamtausgabe, Band 8, Metropolis Verlag, Marburg 2000.
Weber, Max: Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie [1920], 3 Bände, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen 91988.


თარგმანი: ნინო ლეკიშვილი, მარიკა ლაფაური-ბურკი